Henryk IV Probus (Prawy), (ok. 1257–1290), książę śląski i krakowski. Syn Henryka III Białego, księcia śląskiego (wrocławskiego), i Judyty, córki Konrada mazowieckiego, wdowy po Mieszku II, księciu opolskim. Osierocony we wczesnym dzieciństwie przez matkę, a niebawem i przez ojca (3 XII 1266), pozostał wraz ze swą dzielnicą, tj. księstwem wrocławskim, pod opieką stryja, księcia śląskiego i arcybiskupa salzburskiego, Władysława, oraz – na mocy testamentu ojcowego – pod opieką króla czeskiego Przemysła Ottokara II, na którego dworze w Pradze umieścił H-a niebawem stryj (jesień 1267). Na podstawie testamentu Władysława, zmarłego między 24 a 27 IV 1270 r., H. został księciem dzielnicy wrocławskiej, ale pod opieką Przemysła Ottokara II. Oświadczeniem (24 XI 1270, lub może 1271 albo 1272) uzależnił H. od zgody opiekuna swobodę swojego działania w zakresie spraw wewnątrzpaństwowych (pożyczki, wyroki sądowe, nadawanie lenn), zewnątrzpaństwowych (przymierza), a nawet osobistych (zawarcie małżeństwa, przybywanie na dwór praski na każde wezwanie opiekuna). Rządy w księstwie wrocławskim sprawował H. prawie samodzielnie, choć miał przydanego sobie przez Przemysła Ottokara II «pedagoga», Szymona Galika. Doszedłszy do pełnoletności (14 lat), uzyskał H. większą samodzielność (27 X 1273), ale zobowiązał się nadal do dawania posłuchu radom króla Ottokara, do wprowadzenia na dworze wrocławskim strojów i barw dworu czeskiego; przez Ottokara miał być również pasowany na rycerza. Jako wierny sprzymierzeniec króla czeskiego wspomagał go H. w wojnie z królem węgierskim Stefanem i ściągnął na swą dzielnicę dwa niszczące najazdy sprzymierzonych z Węgrami książąt polskich: Bolesława Wstydliwego, Bolesława Pobożnego, Leszka Czarnego i Konrada księcia Czerska (koniec kwietnia i początek czerwca 1271). Z młodym księciem wielkopolsko-poznańskim, Przemysłem II (skłóconym ze swym stryjem, Bolesławem Pobożnym), związał się H. dożywotnim, ścisłym, zaczepno-odpornym przymierzem (prawdopodobnie w l. 1273–5), zastrzegając jedynie, że nie wystąpi przeciw Przemysłowi Ottokarowi II i Władysławowi Opolskiemu.

H. starał się usilnie i skutecznie wzmocnić materialne podstawy swej władzy. Powiększył wydatnie dochody książęce, porządkując wzorowo skarbowość, popierając rozwój górnictwa i miast (prawo składu dla Wrocławia), regulując działalność kredytową przywilejem dla Żydów, a wreszcie prowadząc systematyczną akcję odbierania nieprawnie zagarniętych majątków książęcych. Ta ostatnia działalność ugodziła najdotkliwiej w interesy biskupstwa wrocławskiego, które w wyniku własnej akcji osadniczej, lecz na ziemi książęcej (bo w pasie puszczy granicznej, tzw. przesieki) z biegiem lat założyło ponad siedemdziesiąt wsi, które H. zaczął odbierać (1274). Biskup Tomasz II stawił opór, a H. w obliczu narastającego konfliktu króla czeskiego z Rudolfem z Habsburga, nie chcąc zaogniać sprawy, zgodził się na sąd polubowny, złożony z ośmiu rozjemców wybranych po czterech przez księcia i przez biskupa. Wyrok (12 VII 1276) miał charakter tymczasowego (na lat sześć) rozjemstwa, nie załatwił wszystkich spraw spornych i żadnej ze stron nie zadowolił. Niemal równocześnie (czerwiec 1276) Rudolf próbował bezskutecznie przeciągnąć na swą stronę H-a, ofiarując mu stanowisko księcia Rzeszy przez swego posła, Henryka Brene (de Bren), franciszkanina, skuzynowanego z książętami Polski i Rusi. H. pozostał wierny królowi czeskiemu i posłał mu posiłki pod Wiedeń. Konsekwencje klęski Przemysła Ottokara II spadły także na H-a. Stryj jego, Bolesław Rogatka, pozyskany przez Rudolfa i ufny w jego poparcie, zaskoczył H-a nocą w dworze w Jelczy (18 II 1277), uwięził go w grodzie Wlen i zaczął zajmować księstwo wrocławskie. Uprzedził go jednak Ottokar, zabezpieczając dzielnicę uwięzionego sprzymierzeńca. Król czeski dość niefortunnie bronił sprawy H-a, usiłując kupić pomoc książąt za rozdawane im kawałki księstwa wrocławskiego, spieszący zaś na pomoc H-owi Przemysł II wielkopolski i Henryk I głogowski ponieśli ciężką klęskę pod Stolcem koło Ząbkowic (24 IV 1277). Ostatecznie po układach z Rogatką we Wrocławiu (15 VII 1277) Ottokar doprowadził do uwolnienia H-a (22 VII 1277), ale za cenę oddania napastnikowi jednej szóstej części księstwa wrocławskiego ze Środą i Strzegomiem, a margrabiom brandenburskim ziemi i grodu Krosna. Nie mógł być zadowolony z takiego obrotu sprawy H., który nawet w więzieniu z praw swych nie zrezygnował, a spór chciał oddać do rozstrzygnięcia Bolesławowi Wstydliwemu. Klęska ostateczna i śmierć Przemysława Ottokara II pod Dürnkrut (25 VIII 1278) była ciosem dla H-a, którego rycerstwo walczyło wespół z licznymi hufcami książąt polskich po stronie czeskiej.

Na terenie Czech wystąpił H. jako opiekun małoletniego Wacława II, syna poległego króla, docierając ze swym wojskiem pod Pragę. Rudolf z Habsburga pokrzyżował plany H-a przyznając opiekę margrabiemu brandenburskiemu, Ottonowi V Długiemu. H. nie wyszedł jednak bez korzyści: otrzymał ziemię kłodzką (1278) i z powrotem wykupił Krosno (1279). Skoro zawiodły rachuby na rządy w Czechach, a może i na koronę czeską, pomyślał H. o koronie polskiej. Torował sobie do niej drogę realnie, zaczynając od zapewnienia pomocy i uznania przyszłej swej godności ze strony Władysława księcia opolskiego, którego córkę poślubił (przed marcem 1280), i ze strony jego trzech synów (bez Kazimierza). Równocześnie poddał się zwierzchności lennej Rudolfa (zjazd w Wiedniu, marzec 1280). Po odparciu najazdu brandenburskiego, który dotarł do Ziembic, i po odwetowej wyprawie H-a na (wspomagające brandenburczyków) księstwo jaworskie Bolka i Bernarda (1280) zastosował H. w dążeniu do swych celów środki drastyczne. Uwięził zaproszonych na wiec książąt: Przemysła II (od 1279 już księcia całej Wielkopolski), Henryka głogowskiego i Henryka legnickiego (1281), a następnie wymusił na książętach śląskich zobowiązanie się do niesienia mu pomocy wojskowej należnej zwierzchnikowi lennemu od wasali, od Przemysła zaś zwrot zagarniętej kiedyś przez jego stryja, Bolesława Pobożnego, ziemi wieluńskiej, czyli rudzkiej. Z planami koronacyjnymi H-a wiąże się, być może, jego nieudała wyprawa na Kraków 1280/1, a w następstwie zajęcie przez H-a poważniejszych funduszów, zebranych przez duchowieństwo polskie na walkę z poganami, złożonych u dominikanów wrocławskich i przeznaczonych dla księcia Krakowa na krucjatę przeciw Tatarom. Kler wytoczył skargę na H-a przed legata papieskiego, Filipa, biskupa z Fermo (styczeń 1282), a biskup Tomasz II dołączył do niej swe pretensje dawniejsze do księcia. W trudnej sytuacji H. zachował się zręcznie. Przyjął rozjemstwo legata, lecz gdy wyrok Filipa skierował sprawę o sporne wsi przed sąd duchowny, H. zakwestionował legalność orzeczenia jako wydanego w czasie, gdy Filip przestał już być legatem. Oddał natomiast H., zgodnie z polskim zwyczajem prawnym, spór o majętności ziemskie przed sąd wiecowy, a więc świecki, który przyznał księciu własność czterdziestu kilku spornych wsi (1282), czego znowu biskup Tomasz II nie uznał. Na represje H-a wobec chłopów biskupich, którzy nie stawili się na wyprawę czeską, odpowiedział biskup ogłoszeniem w katedrze wrocławskiej wyroku legata i groźbą klątwy (12 III 1284), a niebawem – mimo apelacji wniesionej przez H-a do papieża – klątwą, rzuconą na księcia (maj 1284), oraz interdyktem, nałożonym na całe jego księstwo. Książę znalazł jednak sprzymierzeńca w dużej części kleru, a zwłaszcza w opanowanym przez żywioł niemiecki zakonie franciszkanów, któremu obca była myśl budowania wielkich kościelnych latyfundiów i który chętnie skorzystał z okazji wystąpienia przeciw polskiemu biskupowi. Franciszkanie na Śląsku odprawiali nabożeństwa mimo zakazu biskupa, a nawet samowolnie odłączyli się od polskiej prowincji zakonnej i przyłączyli się do saskiej, ku oburzeniu arcybiskupa Jakuba Świnki i polskiego kleru. Surowymi środkami zwalczał H. opór biskupa Tomasza II i jego duchownych i świeckich zwolenników, w pierwszym rzędzie wrocławskich dominikanów, którzy zostali wypędzeni. H. wystąpił zbrojnie przeciw biskupowi, zajął gród biskupi w Otmuchowie, skąd Tomasz II uszedł (początek kwietnia 1285) do Raciborza, wzywając do krucjaty przeciw H-owi książąt polskich i obcych, przede wszystkim króla czeskiego Wacława II. H. próbował raz jeszcze kompromisu, popierany w tym przez arcybiskupa Świnkę i innych polskich biskupów, ale gdy Tomasz odpowiedział nowymi prowokacjami, najechał H. Racibórz i dosięgnął wreszcie upartego przeciwnika. Biskup poddał się księciu, a H. okazał wiele umiaru, godząc się na honorową formę kapitulacji, likwidując sporne sprawy i obejmując opiekę nad biskupstwem wrocławskim (jesień 1287), niebawem zaś w towarzystwie przywiedzionego do posłuszeństwa i udobruchanego zarazem Tomasza II fundował kolegiatę Św. Krzyża we Wrocławiu (styczeń 1288).

Uwikłany w ciężką walkę z biskupem wewnątrz księstwa, nie tracił H. z oczu spraw zewnętrznych. Konrada ścinawskiego starał się sobie podporządkować uwięziwszy go (1284), Henryka głogowskiego pozyskał oddając mu ziemię krośnieńską. Podstępnie zajął Kalisz (1284), by wytargować za niego ziemię ołobocką od Przemysła II, utraconą zresztą wkrótce (1287). Ingerował w stosunki czeskie, gdzie potrafił nawet zyskać stronników gotowych ofiarować mu czeską koronę (Zawisza z Rosenbergu). Do tego potrzebniejsze było wszakże poparcie brandenburczyków niż książąt opolskich: oddalił więc H. swą pierwszą żonę (1286/7), czym obraził książąt opolskich, jej braci (którzy zanieśli skargę do papieża), i ożenił się z Matyldą, córką margrabiego Ottona V (1287/8). Stosunki z Rudolfem wyraźnie słabły, nawiązał natomiast H. żywe węzły z Wacławem II, któremu, być może, zapisał wówczas księstwo wrocławskie na wypadek swej śmierci i z którym zawarł ścisły sojusz.

Po zakończeniu sporu z biskupem Tomaszem II, może pod wpływem arcybiskupa Jakuba Świnki, nastąpił zwrot w polityce H-a, który swe plany koronacyjne oparł o układ zawarty w Krakowie z książętami polskimi: Leszkiem Czarnym, Przemysłem II i Henrykiem I głogowskim: ziemia krakowska miała po bezpotomnej śmierci Leszka przypadać kolejno H-owi, potem Przemysłowi i Głogowczykowi. Po rychłej śmierci Leszka (30 IX 1288) H. opanował Kraków wraz z zamkiem, dzięki przychylności mieszczan krakowskich i kasztelana Sułka z Niedźwiedzia; utrzymał go, mimo ataków Bolesława płockiego i Władysława Łokietka (1289), a nawet mimo przejściowego opanowania miasta przez Władysława. Nie zdołał jedynie odebrać Łokietkowi Sandomierszczyzny. Złamawszy opór swych przeciwników w dzielnicy krakowskiej (uwięzienie biskupa Pawła z Przemankowa), skierował H. do papieża poselstwo z prośbą o zezwolenie na koronację. Zdradziecki poseł przywłaszczył sobie pieniądze książęce, a jego brat, lekarz nadworny, otruł H-a (23 VI 1290). Zgodnie z układem z r. 1287, unieważniając inne umowy, zapisał umierający H. ziemię krakowską i sandomierską Przemysłowi II, dziedziczną dzielnicę wrocławską Henrykowi głogowskiemu, przypuszczalnemu następcy Przemysła. Ziemię kłodzką zwracał Wacławowi II, aby zahamować jego ingerencję w resztę spadku. Ziemię otmuchowsko-nyską przekazał, z pełnymi prawami książęcymi, biskupowi Tomaszowi II, czyniąc go równocześnie stróżem postanowień swego testamentu. Pochowany został H. w kościele Św. Krzyża we Wrocławiu.

Był H. człowiekiem wykształconym i kulturalnym, czytał chętnie księgi, m. in. Legendę o św. Stanisławie, co miało w nim odrodzić poczucie polskości; rozmiłowany był w poezji. Bitny i rycerski, umiał być ludzki i wspaniałomyślny, ale i bezwzględny wobec przeciwników. Wykazał wielką gospodarność i wybitne uzdolnienia administracyjne i polityczne. Walczył konsekwentnie o wzmocnienie władzy monarszej. Przyczynił się wprawdzie do przyspieszenia procesu poddawania się książąt śląskich w lenno czeskie oraz do wzrostu wpływów niemieckich w księstwie wrocławskim, ale zarazem on właśnie utorował drogę do koronacji Przemysła II na króla Polski.

Dworzaczek W., Genealogia, W. 1959; – Baran C. C., Sprawy narodowościowe u franciszkanów śląskich w XIII w., W. 1954; Baszkiewicz J., Powstanie zjednoczonego państwa polskiego na przełomie XIII i XIV w., W. 1954; Długopolski E., Władysław Łokietek, Wr. 1951 s. 1–8; Geschichte Schlesiens, Breslau 1938 I; Grodecki R., Dzieje polityczne Śląska do r. 1290, Historia Śląska, I 155–326 (tamże starsza literatura przedmiotu oraz źródła); tenże, Powstanie polskiej świadomości narodowej, Kat. 1946; Grünhagen C., Geschichte Schlesiens, Gotha 1884 I; tenże, Heinrich IV Herzog von Schlesien, Breslau 1880; Historia Śląska, III; Karasiewicz W., Jakub II Świnka, P. 1948; Kłoczowski J., Dominikanie polscy na Śląsku w XIII–XIV w., Lublin 1956; Księga henrykowska, Wyd. R. Grodecki, P.–Wr. 1949; Piekarczyk S., Studia z dziejów miast polskich XIII–XIV w., W. 1955; Pietrzykowski R., Henryk IV Probus, W. 1948 (popularna monografia); Semkowicz W., Nieznany testament Tomasza II biskupa wrocławskiego, „Collectanea Theologica” T. 17: 1936 s. 263–72; Silnicki T., Dzieje i ustrój Kościoła na Śląsku do końca w. XIV, Historia Śląska, II z. 1; Silnicki T., Gołąb K., Arcybiskup Jakub Świnka i jego epoka, W. 1956; Sobaniac S., Zabiegi Henryka IV wrocławskiego o Kraków i jego usiłowania odnowienia Królestwa, Księga pamiątkowa ku czci O. Haleckiego, W. 1935 s. 229–48; Szkice z dziejów Śląska pod red. E. Maleczyńskiej, W. 1953; Włodarski B., Polska i Czechy w drugiej połowie XIII i początkach XIV w., Lw. 1931 (tamże starsza literatura przedmiotu oraz źródła); Wojciechowski Z., Udział Śląska w dawnym zjednoczeniu ziem polskich, Kat. 1935; tenże, Ustrój polityczny Śląska, Historia Śląska, I 563–804.

Józef Mitkowski